Niezwykła księga i jest warta fortunę. Znajduje się na Pomorzu i rzadko jest pokazywana

Średniowiecznemu skrybie przepisanie odręcznie jednej księgi zajmowało znaczną część życia. Jan Gutenberg, wynalazca druku (1450 r.), dokonał w średniowieczu rewolucji w tym zakresie. Ruchoma czcionka stanowiła prawdziwy przełom, choć oczywiście z punktu widzenia współczesnych możliwości, tempo druku było powolne. Jedną stronę drukowano nawet trzy dni.

Pierwszą księgą, jaką Jan Gutenberg wydrukował, była Biblia w nakładzie około 180 egzemplarzy, w tym 145 na papierze czerpanym, a 35 na pergaminie. Do naszych czasów przetrwało 47 egzemplarzy tej najcenniejszej drukowanej książki świata - 35 papierowych i 12 pergaminowych. Jeden z najstarszych zachowanych egzemplarzy Biblii Gutenberga znajduje się w Polsce. Przechowywany jest w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie. Oryginał jest rzadko publicznie pokazywany, ale być może niedługo to się zmieni. A to m.in. za sprawą wspomnianego już na wstępie projektu badawczego i zarazem popularyzatorskiego.

- Pelpliński egzemplarz jest teraz najlepiej przebadaną Biblią Gutenberga na świecie - nie kryje zadowolenia dr hab. Juliusz Raczkowski, profesor UMK w Toruniu, który kieruje projektem "Ratujemy Pelplińską Biblię Gutenberga".

Właśnie zakończył się pierwszy etap badań. Wyniki przedstawiono w czasie sympozjum zorganizowanego 17 lutego 2024 r. w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie.

Biblia Gutenberga to 42-wierszowe (jest tak nazywana ze względu na schemat karty i liczbę dominujących wierszy) pierwsze światowe wydawnictwo dziełowe wykonane za pomocą prasy drukarskiej (przy użyciu czcionki ruchomej). Tę wyjątkową księgę wiąże się także z nazwiskiem kardynała Mazarina, z którego biblioteki pochodzi pierwszy opisany przez bibliologów egzemplarz.
Biblia jest kompletnym wydaniem Pisma Świętego. Została przygotowana i wydrukowana w latach 1452 - 1455 w Moguncji, gdzie drukarnię miał Jan Gutenberg.

- Biblia znajdująca się w Pelplinie należy do zaledwie 17 pełnych dwutomowych egzemplarzy. Jest jedyną Biblią Gutenberga w Polsce i jedną z nielicznych na świecie, które przetrwały w oryginalnej integralnej oprawie z XV wieku. To deskowe oprawy z dębiny w ślepo tłoczonym obleczeniu z barwionej pierwotnie na czerwono koziej skóry, z mosiężnymi zapinkami, narożnikami i guzami, które wykonał mistrz Henryk Coster z Lubeki - mówił w czasie sympozjum prof. Juliusz Raczkowski.

Pelplińska Biblia Gutenberga to wersja drukowana czarną farbą na ręcznie czerpanym papierze żeberkowym. O unikatowości pelplińskiego egzemplarza decyduje m.in. obecność rubrykowań, ręcznie pisanych inkaustem na bazie cynobru, które pod względem paleograficznym nie mają analogii w innych zachowanych tomach tego wydania.

Biblia Gutenberga znajdująca się w Pelplinie uważana jest za jedno z najstarszych wydań. Świadczy o tym choćby liczba błędów i poprawek. W kolejnych wydaniach zecerzy mieli mniejszą liczbę "wpadek". Poszczególne wydania Biblii Gutenberga różnią się nie tylko z powodu korekt, ale także ze względu na technologię druku. Jako ciekawostkę podajmy, że karty składające się na pelplińską Biblię Gutenberga są nie tylko z pierwszego najstarszego składu. Kilka z nich badacze zidentyfikowali jako pochodzącego z drugiego składu.

Pelplińska Biblia Gutenberga to dwie księgi (dwa tomy) z obustronnie zadrukowanymi kartami w dwóch kolumnach. Całość ma obecnie 640 kart. W pierwszym tomie znajdują się 324 karty, a w tomie drugim 316.

- Egzemplarz jest niemal kompletny. Nie zachowały się jedynie trzy ostatnie karty drugiego tomu, w tym jedna zadrukowana fragmentem tekstu Apokalipsy św. Jana oraz dwie niezadrukowane - mówiła Karolina Komsta-Sławińska z Centrum Badań i Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego UMK w Toruniu.

Pierwotnie Jan Gutenberg planował druk biblii w czerni i czerwieni. Czerwienią miały zostać wydrukowane nagłówki ksiąg biblijnych. Taki system okazał się jednak zbyt czasochłonny. Dlatego w pewnym momencie go zaniechano. Zamiast tego pozostawiono puste przestrzenie, które miały być później uzupełnione odręcznie.

- Warto zwrócić uwagę na wyjątkowo głęboką czerń druku oraz połysk tego druku. To walory, których nie utracił egzemplarz pelpliński mimo upływu tylu lat - stwierdza Karolina Komsta-Sławińska.

Karty zostały przygotowane do druku poprzez przyklejenie klejem zwierzęcym. Badacze nierzadko identyfikowali obecność włosów zwierzęcych, które znalazły się w strukturze papieru przypuszczalnie podczas suszenia jeszcze mokrych arkuszy. Tekst biblii składało kilku zecerów (przyjmuje się, że od 2 do 6).

Karolina Komsta-Sławińska podkreśla, że pelpliński egzemplarz został odbity starannie.

- Znaleźliśmy niewiele śladów świadczących o pośpiechu, niedbałości w postaci np. czarnych plam farby, odcisków placów drukarza lub tamponu, czy też rozmycia niewyschniętej jeszcze farby - omawia Karolina Komsta-Sławińska.

Na szczególną uwagę zasługuje słynne już zabrudzenie z karty 46 w pierwszym tomie, które kształtem zbliżone jest do prostokąta. To ślad przewróconej czcionki.

Pelplińska biblia charakteryzuje się licznymi barwnymi elementami rękopiśmiennymi w postaci inicjałów oraz intensywnie czerwonych nagłówków wykonanych piórkiem.

Egzemplarz Biblii Gutenberga znajdujący się w Pelplinie ma też elementy wtórne. To np. naniesiony atramentem wpis własnościowy w pierwszym tomie. Są także wpisy naniesione przez pierwszego bibliotekarza książnicy seminaryjnej księdza Jana Hasse wykonane kredką w kolorze czerwonym na wyklejkach, a także XX-wieczne ekslibrisy w postaci naklejek na kartach tytułowych.

Świadkiem tragedii, jaką była II wojna światowa, jest wpis prof. Karola Estreichera na wyklejce przedniej I tomu Biblii o treści: “Niniejszy egzemplarz Biblii Gutenberga wywieziony przed inwazją niemiecką w sierpniu 1939 z Warszawy do Paryża, złożony został w Bibliotece Polskiej w Paryżu. W chwili gdy Paryż został w maju 1940 [dotknięty] przez ofensywę niemiecką Biblia niniejsza zostaje wywieziona przez Rząd Polski z Paryża do Angers. Dr Karol Estreicher. 22/v 1940. Biblia stanowi własność kapituły Pelplińskiej”.

Prof. Juliusz Raczkowski w czasie sympozjum przedstawił historię wędrówki pelplińskiej Biblii Gutenberga i jak stwierdził, to gotowy scenariusz na film sensacyjny. Chodzi szczególnie o wojenny i powojenny czas.

Przyjmuje się, iż na przełomie XV i XVI wieku biskup Mikołaj Chrapicki zakupił dwa tomy biblii Gutenberga do swojej kolekcji rękopisów i inkunabułów znajdujących się w Lubawie. Następnie biblia przekazana została przez niego do Klasztoru Bernardynów w Lubawie. W 1821 roku nastąpiła kasata konwentu Bernardynów. W 1833 roku biblia trafiła do Pelplina, który od 1824 r. był stolicą dawnej diecezji chełmińskiej. Przez długi czas, do 1897 r. tej księgi znajdującej się w Pelplinie nie uznawano za oryginalną Biblię Gutenberga. Zmieniły to dopiero analizy dr Georga Paula Schwenke, który jako pierwszy przeprowadził gruntowne badania nad XV-wiecznymi drukami, w tym szczególnie nad dziełami z drukarni Jana Gutenberga w Moguncji. Peplińską biblię porównał z egzemplarzem znajdującym się w Berlinie. Wyniki badań opublikował w 1900 r.

W sierpniu 1939 r. biblia została ewakuowana z Pelplina do Warszawy i zdeponowana w skarbcu Banku Gospodarstwa Krajowego. Podczas oblężenia Warszawy, we wrześniu 1939 r. biblię przewieziono do Biblioteki Polskiej w Paryżu. W kwietniu 1940 r. wywieziono ją do siedziby polskiego rządu emigracyjnego w Angers. W czerwcu 1940 trafiła do Londynu. Pod koniec czerwca 1940 r. kufry z biblią i innymi skarbami popłynęły "Batorym" do Kanady. Do początku 1959 r. biblia była zabezpieczona w podziemnym skarbcu w Ottawie.

W lutym 1959 r. po wielu staraniach ze strony rządu i Kościoła polskiego, w które z ogromnym poświęceniem zaangażował się ks. Antoni Liedtke, biblia powróciła wraz z innymi skarbami do Polski - najpierw do Warszawy, gdzie pokazano ją na wystawie w Muzeum Narodowym, następnie na Wawel. Do Pelplina Biblia powróciła 25 lutego 1959 r.

- To, że biblia zachowała się, należy rozpatrywać w kategorii cudu i szczególnej opieki opatrzności bożej. Wiemy, co działo się z zabytkami - mówił w czasie sympozjum prof. Juliusz Raczkowski.

Ważne jest też to, że Biblia pelplińska nie doznała nazbyt wielu przekształceń strukturalnych ani zniszczeń. Pelpliński egzemplarz jest zatem dodatkowo wyjątkowy ze względu na to, że dotrwał do naszych czasów w formie niemalże niezmienionej.

Był czas, że pelplińska Biblia Gutenberga była stale eksponowana (w latach 1988-2003 r.) w miejscowym muzeum. W 2002 r. we współpracy z zespołem naukowców z tokijskiego Uniwersytetu Keio wykonane zostały skany kart Biblii, które wykorzystano do stworzenia faksymile (dokładne kopie). Od kwietnia 2003 r. w pelplińskim muzeum prezentowana jest już tylko kopia biblii, nie licząc specjalnych wydarzeń, gdzie pokazywany jest oryginał (kilka razy w roku).

Prof. Juliusz Raczkowski stwierdza, że ich badania z 2023 roku (częściowo także z początku 2024 r.) wykazały, że oryginalne tomy biblii nigdy nie były poddawane znaczącym działaniom konserwatorskim.

Na przestrzeni niemal 600 lat oba tomy biblii zachowały w zasadniczym zrębie swoją pierwotną formę i oryginalną oprawę wraz ze wszystkimi elementami konstrukcyjnymi. W biblii praktycznie nie ma śladów użytkowania, które są charakterystyczne dla ksiąg klasztornych.

Interdyscyplinarny projekt badawczy, konserwatorski i upowszechniający zatytułowany "Ratujemy Pelplińską Biblię Gutenberga", współfinansowany przez Fundację Orlen dla Pomorza, Fundację PKO BP oraz Diecezję Pelplińską (10 procent wkładu własnego) został zrealizowany w 2023 r. jako pierwszy etap szerzej zakrojonego programu naukowo-badawczego i wystawienniczego.
Zaangażowanych w niego było ponad 30 osób. Jednostki wiodące to Wydział Sztuk Pięknych UMK w Toruniu oraz Uniwersytet w Hamburgu.

- Nasze badania nie były inwazyjne, a więc nie pobieraliśmy żadnego materiału. Głównym ich celem było uzyskanie wyników analiz wszystkich składowych elementów opraw i bloków biblii na potrzeby określenia ich stanu zachowania, ale również uzyskanie jak najwięcej danych o technice wykonania i zastosowania materiałów. To były badania m.in. fizykochemiczne, mikrobiologiczne, rentgenowskie, dendrologiczne, mikroskopowe. Przeprowadzone zostały zabiegi konserwatorskie opraw bez ich demontażu - informuje prof. Juliusz Raczkowski.

Ważnym celem całego przedsięwzięcia jest także popularyzacja pelplińskiej Biblii Gutenberga. Elementem projektu jest uruchomiona kilka dni temu dedykowana strona internetowa poświęcona tej niezwykłej księdze.

Drugi etap projektu przewidziany do 2026 roku, to dalsze analizy (także pod kątem początków druku jako takiego), promocja, publikacje, rozwijanie strony internetowej.

- Już teraz mogę powiedzieć, że takiej strony internetowej o Biblii Gutenberga nie ma nikt na świecie, nawet Biblioteka Kongresu USA - podkreśla prof. Juliusz Raczkowski.

W jakich jeszcze krajach znajduje się Biblia Gutenberga? Najwięcej egzemplarzy przechowują biblioteki w USA (14, w tym 3 pergaminowe). W Niemczech jest 12 egzemplarzy, w Wielkiej Brytanii – 8 (2 na pergaminie), we Francji – 4, po dwa w Watykanie, Hiszpanii i Rosji, po jednym w Austrii, Danii, Portugalii, Belgii, Szwajcarii i Japonii.

Biblia Gutenberga jest bezcenna, ale podejmowane są próby szacowania jej wartości. W 1978 roku jedną z kopii sprzedano za 2,2 mln dolarów. Teraz mogłoby to być nawet 35 mln dolarów, a więc około 140 mln zł.

Dodajmy, że w 1994 r. Bill Gates kupił na aukcji za 30,8 mln dolarów "Codex Leicester”. To manuskrypt autorstwa Leonarda da Vinci, zwany wcześniej „Kodeksem Hammera” - od nazwiska pierwszego właściciela. Nigdy za żadną księgę nie zapłacono więcej. Manuskrypt (nie jest zszyty) zawiera 72 strony pism i notatek w postaci uwag i przemyśleń.

Zobaczcie zdjęcia niezwykłej pelplińskiej Biblii Gutenberga