"The Human Body" w Gdańsku. Co sukces wystawy mówi o naszym stosunku do śmierci?

Wystawa, prezentująca zakonserwowane metodą plastynacji prawdziwe ludzkie ciała, wzbudziła jednak zainteresowanie nie tylko widzów, ale też krakowskiej i gdańskiej prokuratury. Sprowokowała także głosy oburzonych etyków i lekarzy, które nie zniechęciły jednak Polaków do masowych pielgrzymek do krakowskiej Fabryki i gdańskiego Garnizonu Kultury. Organizatorzy podają, że obie wystawy odwiedziło ponad 200 tys. osób.

Media podjęły temat, kiedy wystawa "The Human Body" zbliżała się do polskich miast - kolejnych przystanków na swojej objazdowej trasie po świecie. Nie najlepsze skojarzenia budziła już sama metoda plastynacji, polegająca na usuwaniu z tkanek organizmu wody i tłuszczów i zastępowaniu ich polimerami sylikonowymi. Ten skomplikowany proces preparacji pozwala zatrzymać rozkład ciał, zatrzymując ich pierwotny skład i kolor. Plastynację opatentował w 1977 roku kontrowersyjny niemiecki patomorfolog i anatom Gunther von Hagens, założyciel Instytutu Plastynacji, który szybko zwrócił się ku działalności wystawienniczo-artystycznej. Von Hagens utrzymuje, że jego celem jest zmiana stosunku ludzi do śmierci, przełamanie tabu ludzkiego ciała i postrzegania go po śmierci jako czegoś obrzydliwego i nieestetycznego. Ale jego objeżdżające cały świat wystawy z cyklu "Body Worlds" szybko spotkały się z zarzutami, że część pokazywanych na nich zwłok były kupionymi od władz chińskich ciałami więźniów politycznych skazanych na karę śmierci.

Organizatorzy "The Human Body" zapewniają, że poza samą metodą plastynacji nic ich z von Hagensem nie łączy. Szybko okazało się jednak, że ciała prezentowane na ich wystawie także pochodzą z Chin, a ich pozyskanie było możliwe dzięki pracy uniwersytetu z chińskiego Dalian w ramach rządowego programu.
Po ujawnieniu tego faktu przez krakowskie media (organizatorzy nie podawali tej informacji na swojej stronie internetowej) rozpętała się dyskusja, w której swoje wątpliwości zgłaszali etycy i obrońcy praw człowieka. Dziennikarze rozpisywali się o kwitnącym w Chinach handlu zwłokami i narządami (ciało zmarłego można tam kupić za ok. 3 tys. zł). Organizatorzy zaprzeczali jednak sugestiom, jakoby mieli wykorzystać ciała dysydentów. - Wszystkie osoby przekazały swoje ciała dobrowolnie na cele naukowe i wystaw publicznych. Pochodzą one z legalnego źródła, były dodatkowo badane w USA - zapewnia Agnieszka Górka, odpowiadająca za PR w polskim oddziale organizatora wystawy - czeskiej firmie JVS Group, która wydzierżawiła eksponaty od amerykańskiej spółki Gforce.

Przy okazji wizyty "The Human Body" media przypominały także, że podobna wystawa, "Our Body", została wyproszona z Francji i Izraela, a francuscy lekarze zgłaszali wątpliwości dotyczące braku śladów naturalnych przyczyn zgonu "eksponatów". Od tamtej wystawy organizatorzy także się jednak odcięli. Zapewniali też, że antropolodzy nie stwierdzili żadnych śladów tortur i egzekucji na prezentowanych przez nich zakonserwowanych ciałach.

Wystawa "The Human Body" została podzielona na kilka sal, prezentujących poszczególne części funkcjonowania ludzkiego ciała: układ kostny, mięśniowy, nerwowy, krwionośny, oddechowy, pokarmowy, rozrodczy. Złożyło się na nią ponad 200 eksponatów - zarówno ciał (w różnych pozach, np. symulacji ruchu), jak i pojedynczych organów - uzupełnionych zdjęciami i filmami. Kontrowersje od początku budziła obecność na wystawie ludzkich płodów, które oświadczenia woli wydać przecież nie mogły. - Ciała płodów zostały przekazane przez osoby do tego uprawnione – zapewnia jednak Agnieszka Górka.

Przede wszystkim kuratorzy podkreślają zaś naukowy charakter ich wystawy. - Jej celem jest edukacja i poszerzanie wiedzy na temat naszego ciała - mówi Górka. - Zatrudniliśmy wykwalifikowanych przewodników, którzy omawiają każdy układ, tłumaczą funkcjonowanie danych organów. Można porozmawiać o chorobach naszych czasów i sposobach ich zapobiegania. To szansa dla nas wszystkich - wiedząc więcej na temat funkcjonowania naszego organizmu, możemy bardziej zdrowo i świadomie żyć - przekonuje.

Rzeczywiście, wystawa miała też swój profilaktyczny i zachęcający do troski o ciało (choć wywoływany raczej na zasadzie terapii wstrząsowej) wymiar. Konsekwencje prowadzenia niezdrowego trybu życia unaoczniały pokazywane na niej płuca palacza czy wątroba alkoholika. Przy wyjściu z wystawy na najbardziej wstrząśniętych czekała skrzynka, do której można było wrzucić paczkę papierosów - jeśli pod wpływem tego widoku podjęło się spontaniczną decyzję o rzuceniu nałogu.

Nie przekonuje to jednak prof. Janusza Morysia, rektora Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego, specjalistę w zakresie anatomii i neurobiologii. - Trudno nazwać edukacją wystawianie ludzkich zwłok na ogląd wszystkich, także tych nieposiadających nawet podstawowej wiedzy anatomicznej - zauważa. - Żeby pełnić rolę edukacyjną, należy zachować pewne normy etyczne demonstracji ludzkiego ciała i przede wszystkim mieć do tego fachową obsługę, która poprowadzi wykład. Tym wystawom nie towarzyszyły tego typu rozwiązania, wręcz przeciwnie: pokazywano ludzkie ciało w dosyć abstrakcyjnych, jak na zwłoki, pozycjach - dodaje. Na argument, że przecież po wystawie oprowadzali studenci medycyny, odpowiada: - Do mnie, jako rektora uczelni medycznej, nikt się o taką pomoc nie zwracał. Nie wiem więc, kto był tym nauczycielem i jakie miał uprawnienia. Student nie jest pracownikiem uprawnionym do nauczania. Kiedy moi studenci pytali mnie, czy warto na tę wystawę pójść, otrzymali jednoznaczną odpowiedź: jestem jej przeciwnikiem, uważam ją za profanację ludzkich zwłok i nie wyraziłbym zgody na udział w niej studentów z afiszem GUMed-u - konkluduje.

Samą potrzebę poznania funkcjonowania ludzkiego ciała rozumie jednak jezuita o. Józef Augustyn. - Myślę, że to nic dziwnego i fałszywego, że ludzie się tym interesują. Człowiek ma prawo wiedzieć, jak jest zbudowany, jak funkcjonuje od środka. Tym bardziej że w tym względzie wciąż jesteśmy ignorantami - mówi. - Myślę, że bardzo dużo zależy od tego, jakie są intencje autorów. Jeżeli myśl jest czysta, to dzieło też. Ciało ludzkie jest dziełem Boga i pozostaje piękne. Można z tego zrobić potworne widowisko, ale można też pokazać je tak jak w wielkich dziełach malarstwa klasycznego czy rzeźby starożytnej.

Wydaje się więc, że kontrowersje wokół "The Human Body" ogniskują się nie tyle na samej chęci pokazania ludzkiej anatomii i "kulis" funkcjonowania człowieka, ile na użyciu w tym celu prawdziwych ciał. - Dla szerszego popularyzowania wiedzy wystarczyłby zamiennik wykonany z mas plastycznych, wiernie odwzorowany - uważa prof. Moryś. - Zresztą takich modeli używamy w edukacji studentów medycyny i są one w zupełności wystarczające - a mówimy przecież o wybranej grupie osób, która będzie poznawała tajniki wiedzy medycznej, operowała na ludzkim ciele. Jakie ma więc znaczenie, czy na zwykłej wystawie - na którą często przychodzą osoby, które swoją znajomość biologii człowieka zakończyły na edukacji w szkole podstawowej - będzie to model plastikowy, czy wystawione w rażący sposób prawdziwe ciała ludzkie?

Organizatorzy wystawy bronią jednak użycia prawdziwych ciał: - Od wieków wiemy, że "martwi uczą żywych". Medycyna nie rozwinęłaby się, gdyby nie zajęcia z anatomii i patologii na zwłokach ludzi, którzy przekazali swoje ciała na te cele. W przypadku naszej wystawy jest tak samo - stworzyliśmy najdokładniejszy i najbardziej zaawansowany atlas anatomiczny na świecie, dzięki któremu możemy zobaczyć i poznać nasze ciało od środka - przekonuje Górka. - Uczyć się anatomii na takich eksponatach to czysta przyjemność - deklarowała z kolei jedna z pracujących przy wystawie studentek medycyny.

- Wątpię, czy na wystawę, którą odwiedziły tysiące ludzi, poszli wyłącznie studenci medycyny - zauważa jednak dr Magdalena Gawin, historyk PAN, zajmująca się m.in. historią eugeniki. - Im nie jest to potrzebne, bo mają zajęcia w prosektoriach. I tego typu miejsca powinny być szczególnie chronione, dostępne tylko dla studentów medycyny i lekarzy. Ja, mimo że prowadzę swoje dzieci do lekarza i sama korzystam z usług medycznych, nie zamierzam iść do prosektorium. Podobnie jak nigdy nie poszłabym do rzeźni - mimo że jem mięso. Są po prostu pewne obszary życia, instytucje i miejsca, do których nie należy zaglądać, jeśli nie jest się specjalistą. Na tym polega cywilizacja. Wystawianie zwłok na widok publiczny jest dla mnie czymś odpychającym.

Tym wystawieniem zainteresowały się też dwie lokalne prokuratury - Prokuratura Rejonowa Kraków-Podgórze i Prokuratura Rejonowa Gdańsk-Wrzeszcz. Obie wszczęły śledztwo mające ustalić, czy na wystawie doszło do znieważenia zwłok ludzkich (przestępstwa z art. 262 Kodeksu karnego, zagrożonego karą od grzywny do dwóch lat więzienia).

Rozpoczęte na początku czerwca gdańskie śledztwo nadal jest w toku. - Wciąż oczekujemy na opinię biegłego - informuje Jolanta Janikowska-Matusiak, szefowa Prokuratury Rejonowej Gdańsk-Wrzeszcz. Opinia ma przede wszystkim rozstrzygnąć to, jaki charakter miała wystawa. - Na miejscu sporządziliśmy protokół i wykonaliśmy standardowe oględziny, z dokumentacją fotograficzną - dodaje. Nie chce jednak zdradzić, czy badana była dokumentacja medyczna zaświadczająca o legalnym pochodzeniu ciał. Do postulowanego przez zawiadamiających prokuraturę (posła PiS Andrzeja Jaworskiego i mec. Donata Paliszewskiego) zamknięcia wystawy też nie doszło. - Nie mamy do tego uprawnień - wyjaśnia prokurator. - Dostarczyliśmy wszystkie wymagane przez prokuraturę dokumenty, jesteśmy otwarci na współpracę i czekamy na rozwiązanie obu spraw. Wszystkie eksponaty traktujemy zaś z należytym szacunkiem - deklaruje Agnieszka Górka.

Czy jednak właśnie nie ten medialny zgiełk i towarzyszące wystawie etyczno-prawne kontrowersje nie zapewniły jej takiego zainteresowania? - Wierzymy, że ludzie przyszli zobaczyć wystawę przede wszystkim ze względu na jej wymiar edukacyjny - mówi Górka. - Wielu z naszych odwiedzających to nauczyciele wraz ze swoimi uczniami: grupy szkolne, gimnazjalne i studenci. Tych widzów nie ściągnęła kontrowersja. Wielu młodych ludzi pisze do nas, że po obejrzeniu naszej wystawy chcą związać swoją przyszłość z medycyną. To dla nas największa nagroda i satysfakcja. Negatywne opinie najczęściej wypowiadały osoby, które wystawy nie widziały i opierały się na faktach czy plotkach, które wcale nas nie dotyczyły. W Polsce wystawy odniosły duży sukces. To dobry znak dla naszych kolejnych projektów.

Co zaś ten znak mówi o nas, o naszym stosunku do śmierci, do ludzkiego ciała? I kto przede wszystkim poszedł na tę wystawę? - Wydaje mi się, że poszli ci, którzy lubią makabrę. To nic nowego: drastyczne sceny, coś, co jest zakazane, co jest tabu, zawsze przyciągało gawiedź - uważa dr Gawin. - A obrządek pogrzebowy i szacunek dla ciała jest przecież jedną z ostatnich świętości, nie tylko w kulturze chrześcijańskiej, ale jeszcze tej sięgającej Grecji i Rzymu. O tym jest przecież "Antygona" Sofoklesa. Złamano więc pewien ważny obyczaj, tabu, kryjąc się za edukacyjnymi celami jako wtórnym uzasadnieniem chęci pokazania ciała ludzkiego po śmierci. A de facto chodzi o to, żeby wywołać pewien skandal, żeby bilety były po 50 zł, żeby przyszło jak najwięcej osób i żeby na tym zarobić.

- Szacunek dla ludzkiego ciała nie jest wytyczną tylko chrześcijańskiej kultury. Zobaczmy, jaką niezwykłą kulturą w odnoszeniu się do ciała prezentują Żydzi. Zresztą już w starożytnym Rzymie największą karą dla wroga było wystawienie ciała na pożarcie dla dzikich zwierząt, pohańbienie ciała przez to, że nie zostało pogrzebane - zauważa o. Augustyn. - A dziś mamy z jednej strony adorację, kult ciała, cały przemysł jego pielęgnacji, a z drugiej - pogardę dla ciała. Słyszałem, że w Czechach dochodzi do tego, że syn daje spalić swoją matkę w krematorium i nie odbiera prochów, nie robi się pochówku. Nie ma sprawy, nie ma grobu. I to uchodzi za supernowoczesne podejście do problemu ludzkiej cielesności. Są też cmentarze z ułożonymi na ścieżce kamieniami, na których widnieją napisy z nazwiskiem zmarłego, którego prochy są rozsypane pod tym kamieniem. I tyle. Używanie ciała jako eksponatu też świadczy o desakralizacji, urzeczowieniu człowieka. Bo jeżeli użyć ciała w takich, nazwijmy to, edukacyjnych celach, to dlaczego nie użyć ciała noworodków do produkcji kosmetyków? Posuwamy się bardzo daleko.